Paryz/Artaud/Bali. Antonin Artaud oglada teatr balijski na Wystawie Kolonialnej w Paryzu w 1931 roku

Ksiazka Nicoli Savaresego to rzecz niezwykla z paru powodow. Przede wszystkim dlatego, ze na poczatku wcale nie byla ksiazka, tylko rodzajem widowiska. Autor, ktory nie tylko jest znanym badaczem teatru, ale tez probowal sil jako rezyser teatralny i aktor, osobiscie wystepowal przed zgromadzona publicznoscia, przedstawiajac znalezione i zebrane materialy. Czesc odczytywal na glos, czesc wyswietlal na ekran z rzutnika, tak zeby widzowie sami je sobie przeczytali, wyswietlal tez z projektora filmy i puszczal z gramofonu plyty z piosenkami albo ze sluchowiskiem. Widowisko, jakie w ten sposob tworzyl, bylo multimedialne i oddzialywalo na rozne zmysly. Rozbrzmiewal w nim glos prelegenta - historyka i antropologa teatru i moze nade wszystko historyka kultury - i rozbrzmiewal wieloglos cytowanych zrodel. Historia ozywala we wszystkich rejestrach, uobecniana w ciele badacza-prelegenta czy tez, jak by powiedziano dzis, performera. Teraz ksiazka, wskutek swej wybitnie heterogenicznej budowy, stanowi probe ewokowania tamtej polifonii glosow i symfonii zmyslow. Dzieki zakletej w niej dramaturgii wyjsciowego widowiska nosi ona w sobie niecodzienny potencjal performatywny: to archiwum, ktore jest czynne - pracuje, wywoluje reakcje. Ksiazka ta jest rzecza niezwykla rowniez i dlatego, ze pewien drobny i, wydawaloby sie, niewiele znaczacy epizod - olsnienie Antonina Artauda tancami balijskimi, ujrzanymi na pewnej wystawie w 1931 roku, i wynikly z tego olsnienia artykul - prezentuje wszechstronnie i przekonujaco, strona po stronie, jako jedno z kluczowych wydarzen w dziejach teatru i kultury XX wieku. Bo to wlasnie w tym momencie historycznym taniec - i w ogole widowisko - na dobre zastepuje i wypiera teatr dramatyczny, neoawangarda zaczyna sie wyodrebniac z awangardy, konteksty spoleczne sztuki zaczynaja przewazac nad jej estetyczna autonomia, sztuka odzyskuje wymiar metafizyczny i wchodzi na miejsce religii, jednoczesnie glebiej zanurzajac sie w zyciu spoleczenstw, wreszcie Zachod, laczac sie z Orientem, zaczyna swa postkolonialna pokute. Zawrotny moment, z maestria uchwycony przez Savaresego. Leszek Kolankiewicz